---

چکیده در دهه‌های اخیر مکاتب و پارادایم‌های متعددی در حوزه ادبیات شهری شکل گرفته‌اند که برخی از آنها تأثیرات عمیقی بر فضاهای شهری نهاده‌اند، در این میان رویکرد «استراتژی توسعه شهری» (CDS) که یکی از مهم‌ترین و بحث‌انگیزترین آنها محسوب شده و در چند سال اخیر نیز توجه بسیاری از محافل علمی- حرفه‌ای ایران را نیز به خود معطوف کرده است. هر چند حیات CDS به شکل‌گیری رسمی سازمان «ائتلاف شهرها» به سال ۱۹۹۹ بر می‌گردد، اما این سازمان در سال‌های بعد با مشارکت «بانک جهانی» و مرکز سکونتگاه‌های انسانی وابسته به سازمان ملل متحد (HABITAT) اسناد رسمی آن را منتشر کرده و در حال حاضر نیز تریبون و متولی رسمی اجرایی CDS در سطح جهانی به شمار می‌رود. امروزه بسیاری از مدیران، برنامه‌ریزان و نظریه پردازان شهری سعی در بسط این موضوع دارند که با استناد به تجارب موفق CDS، این رهیافت چگونه و با کدام مکانیسم‌ها قادر است در انتظام فضایی شهرها، ایجاد تغییرات مثبت در زندگی عادی شهروندان و کاهش فقر شهری، نقش خود را توسعه دهد. مروری بر اجرای CDS در بیش از ۲۵۰ شهر جهان سومی در کمتر از یک دهه، تاکیدی است این بر نکته که رویکرد بیش از آنچه به دنبال تهیه طرح باشد، مبتنی اجرا و عمل است. این در حالی است که اغلب شهرهای کشورهای در حال توسعه نظیر ایران، هم از نظر تهیه و تدوین و هم از بعد اجرا، شرایط دشواری را تجربه می‌کنند، چرا که رویکرد عمده در مدیریت و برنامه‌ریزی شهری ایران متأثر از مکتب برنامه‌ریزی کلاسیک با محوریت طرح جامع است که غالباً در آن ابعاد توسعه فیزیکی، آرایش و انتظام کالبدی شهرها بر ابعاد اجتماعی- شهروندی تقدم دارد. با اینکه طرح‌های جامع در ایران با هدف زمینه سازی رشد کالبدی موزون شهرها تدوین می‌شوند، اما عملاً نه تنها انرژی و هزینه‌های بسیاری را بر اقتصاد شهری تحمیل می‌کنند، بلکه اغلب بخش عمده‌ای از اهداف آنها هرگز محقق نمی‌شوند. از دلایل اصلی شکل‌گیری روند حاضر، می‌توان به عدم توجه و کاربرد روش‌ها و نگرش‌های جدید در حوزه برنامه‌ریزی شهری نظیر راهبرد توسعه شهری اشاره کرد. مقاله حاضر سعی بر آن دارد تا ضمن بررسی و تحلیل چالش‌های فرا روی برنامه-ریزی شهری در ایران، به جایگاه رهیافت CDS در این مقوله و نقش آن در انتظام فضایی شهرها بپردازد.

---

هدف این تحقیق اولویت بندی استراتژی توسعه‌ی شهری با استفاده از فرایند تحلیل سلسله مراتبی (AHP) است. ابتدا استراتژی‌های توسعه کلان‌شهر اصفهان در ۶ استراتژی اصلی «ساماندهی کالبدی و فرم فضایی»، «پویایی اقتصاد شهری»، «زیست پذیری اجتماعی»، «دسترسی پایدار»، «ارتقای کیفیت محیط زیست» و «حکمروایی خوب» و ۳۸ استراتژی فرعی بر اساس درخت سلسله مراتبی ترسیم گردید. سپس از کارشناسان مسایل شهری خواسته شد تا بر اساس مقایسات زوجی اولویت‌ها را مشخص سازند. اوزان نهایی به دست آمده با توجه به هدف تحقیق در نرم افزار Expert Choice سنتز شد. نتایج حاصل تحقیق نشان می‌دهد که استراتژی‌های «عدالت فضایی» (توزیع یکسان امکانات و خدمات شهری بین مناطق شهری و محلات شهری) با میانگین وزنی ۱۰۲/ اولویت اول، «درآمدهای پایدار» با میانگین وزنی ۰۷۸/ اولویت دوم، «گسترش توریسم شهری» با میانگین وزنی ۰۷۳/ اولویت سوم، «کاهش آلودگی هوا» با میانگین وزنی ۰۶۳/ اولویت چهارم، داشتن «بیانیه چشم انداز» درباره آینده توسعه شهر با میانگین وزنی ۰۵۶/ اولویت پنجم و ... به دست آورد. در نهایت راهکارها و برنامه‌ها اجرایی هر کدام استراتژی‌ها ارائه گردید.

---

برنامه­ریزی اکولوژیکی همراه با تصمیم­گیری چند­معیاره فرآیندی است که ارزیابی زیست­محیطی، اقتصادی و اجتماعی کاربری اراضی را با هدف مدیریت منابع طبیعی، حفظ اکوسیستم­ها و حل یا کاهش برخوردهای احتمالی زیست­محیطی انجام می­دهد. در این راستا آنالیز تناسب اراضی شامل طبقه­بندی واحدهای مشاهداتی بر اساس تناسب­شان برای یک فعالیت ویژه می­باشد. این روش به‌عنوان یکی از مفیدترین ابزارهای فراهم شده توسط GIS است. از آن­جا که توسعه شهری اثرات زیست‌محیطی بزرگی بر نواحی اطراف شهر دارد، ارزیابی کاربری توسعه شهری ضروری به نظر می­رسد. حوضه آبریز شور استان قزوین در ارتباط با روند توسعه شهری مشکلاتی به دنبال دارد. این تحقیق در چارچوب مدل اکولوژیکی ایران و روش­های تصمیم­گیری چندمعیاره همچون OWA و AHP در محیط GIS و Idrisi، با هدف انتخاب نقاط مناسب برای کاربری توسعه شهری در منطقه مورد مطالعه انجام شده است. پس از مطالعه پارامترهای اکولوژیک، فرآیند آنالیز و طبقه­بندی داده­ها برای رسیدن به واحدهای زیست‌محیطی از طریق همپوشانی لایه­های آماده انجام شد. مدل توسعه شهری و طبقات تناسب اراضی با استفاده از مجموعه
داده­های فضایی موردی این منطقه، بر اساس ارزش و وزن مرتب فاکتورها، تعیین گردید. تحقیق نشان می‌دهد روش ارزیابی با سناریوهای مختلف OWA نتایج متفاوتی به همراه داشت. نتایج مشخص کرد که روش OWA از طریق روش­های ترکیب چندمعیاره، به آنالیز/ تصمیم‌گیرنده کمک می­کند. متعاقباً، این روش درک بهتری از الگوهای تناسب اراضی را ارائه می­کند.

---

توسعه شهری در غالب موارد به زیان مرغوب‎ترین اراضی کشاورزی می‎انجامد و علاوه بر گسترش افقی شهر در اراضی کشاورزی، باعث تغییر چشم‎انداز زراعی پیرامون شهر از طریق تغییر کاربری و قطعه‌قطعه شدن بیش از حد اراضی می‎شود. هدف اصلی از انجام پژوهش حاضر به بررسی و تحلیل تغییر و تحول چشم‎انداز زراعی در پیرامون شهر مینودشت طی سال‎های ۱۳۳۶ تا ۱۳۸۹ می‎پردازد. برای رسیدن به هدف تحقیق، از روش تحقیق نوع ترکیبی (توصیفی­ـتحلیلی) و تاریخی استفاده شده است. داده‎های آن از روش­های کتابخانه‎ای (عکس‎های هوایی و تصاویر ماهواره‎ای) و میدانی جمع‎آوری شده و با استفاده از نرم‎افزارهای GIS تحلیل شده است. یافته‎های پژوهش نشان می‌دهد که از زمان شهر شدن مینودشت ساختار و کارکرد اراضی پیرامون آن، تحت تأثیر رشد جمعیت شهر و فرآیندهای اجتماعی و اقتصادی آن پیوسته تغییر یافته است. نتیجه این روند، تغییر و تبدیل کاربری اراضی حاصل خیز منطقه به نفع کاربری‎های شهری به­ویژه مسکونی بوده است. رشد تقاضا برای زمین در نتیجه‌ی افزایش جمعیت، به همراه بورس‎بازی زمین، سبب شده تا اراضی حاشیه شهر ابتدا از زیر کشت خارج شده و به آیش گذاشته شود، سپس برای تغییر کاربری و فروش قطعه‌قطعه شود. از چالش­های این پژوهش حاضر دست­یابی به اطلاعات عکس‌های هوایی محسوب می‌شود.

---

در سال‌های اخیر گسترش بی‌رویه و سریع نواحی شهری به همراه تراکم و تمرکز بیش از حد جمعیت در محدوده‌های کلان‌شهری ایران، تداوم حیات سالم شهری را در ابعاد مختلف با مخاطره و چالش‌های جدی مواجه نموده است. با به‌کارگیری چنین رویکردی در فضاهای شهری، با گذشت زمان شهرها دیگر توان ارائه خدمات لازم به شهروندان خود را در چارچوب محدوده فضایی و جغرافیایی خود نداشته و توسعه فضاییِ مطلوب با تأکید بر مفاهیمِ رشدِ هوشمندِ شهری را به‌عنوان چاره‌ای برای پایان بخشیدن به بی‌برنامگی توسعه فیزیکی شهرها مد نظر قرار داده‌اند. از این‌رو، هدف مقاله حاضر، تحلیلِ الگویِ رشدِ هوشمندِ شهری با استفاده از مدل SLEUTH در شهر جدید صدرا به‌عنوان نمونه مورد مطالعه در پژوهش حاضر می­باشد. روش تحقیق به­ کار گرفته شده، توصیفی-تحلیلی، مبتنی بر مطالعات کتابخانه‌ای، اسنادی و تحلیل‌های مدلی است. در ادامه این روند، داده‌های تاریخی به­دست آمده به کمک تصاویر ماهواره‌ای که در دوره‌های مختلف زمانی از شهر جدید صدرا گرفته شده بودند، طی سه مرحله (مرحله اول: تحلیل فرآیند رشد تاریخی محدوده مورد مطالعه، مرحله دوم: شناساییِ محدودیت‌های توسعه آتی شهر جدید صدرا و مرحله سوم: توجه به پراکنش مطلوب و نامطلوب فضایی) مورد تحلیل قرار گرفت. نتایج نشان داد که ارزش زمین‌های حاشیه‌ای و تأثیرات شیب بر توسعه شهر جدید صدرا، از جمله عوامل مهم در چگونگی رشدِ هوشمندِ شهری در شهر جدید صدرا به‌ حساب می‌آید. در پایان بر مبنای الگوریتم حاصل از تحلیل عوامل مؤثر بر این پراکنش شهری، الگوی فضایی رشد شهر جدید صدرا طی سال‌های ۱۴۱۰ تا ۱۴۳۰ ارائه گردید.

---

تغییر کاربری اراضی و توسعه شهری منجر به پیدایش مشکلات فزاینده­ای در هیدرولوژی شهری شده و در اکثر موارد افزایش دبی پیک و حجم سیلاب را به­همراه داشته است. منطقه ۲۲، یکی از بزرگترین مناطق شهری تهران است که در مجاورت دو حوضه آبخیز کن و وردیج قرار دارد. افزایش سریع روند شهرسازی و توسعه سطوح نفوذ­ناپذیر، خطر وقوع سیل در منطقه را دوچندان کرده است. در این تحقیق ابتدا با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی(GIS) و با کمک تصویر(ETM) ماهواره لندست نقشه­ها و اطلاعات لازم تهیه و سپس میزان دبی حداکثر جریان با سه روش توزیع آماری، شماره منحنی(SCS) و استدلالی برآورد گردید و در نهایت نقش توسعه شهری در افزایش میزان دبی حداکثر مورد بررسی قرار گرفت. همچنین به منظور تخمین خسارت سیل در ۵۰ سال اخیر، آمار وقوع سیل از سازمان جنگل­ها و مراتع اخذ و با تهیه پرسشنامه، خسارت ناشی از این پدیده به قیمت امروز نرخ­گذاری گردید. مقایسه نتایج حاصل از دبی پیک حوضه شهری منطقه ۲۲ و حوضه آبخیز کن نشان می­دهد که در دوره­بازگشت ۲ سال، دبی اوج­سیل در حوضه شهری ۲/۶ برابر حوضه کن بوده و در دوره­بازگشت ۵ سال این نسبت ۵۵/۱ برابر و دوره­بازگشت ۱۰ سال به ۱۱/۱ برابر رسیده است. این نتیجه نشان می­دهد شهر­سازی و افزایش سطوح نفوذ­ناپذیر پتانسیل­نفوذ را کاهش و دبی پیک جریان و حجم سیلاب را افزایش داده است و نکته حائز اهمیت اینکه حساسیت سیل­های کوچک در منطقه بیشتر از سیل­های بزرگ می­باشد. همچنین مطالعه ۶ سیل اتفاق افتاده در منطقه طی ۵۰ سال اخیر، حاکی از خسارت ۰۰۰/۵۰۰/۷۱۵ میلیون تومانی این پدیده می­باشد. با توجه به مجموع خسارات سیل و همچنین نیاز منطقه به ایجاد فضای سبز جدید و مشکل کمبود آب، می­توان با ارائه یک راهکار مدیریتی از رواناب حاصل از این سیلاب­ها جهت تامین آب، در فضای سبز شهری استفاده نمود.

---

  پرابلماتیک اصلی  برنامه ریزی شهری در ساحت معرفت شناختی و پراتیک شهری، همانا فراپیچیدگی هایی از نوع جهانی شدن اقتصاد و فرهنگ است که  مفاهیم بازنمایی کننده همچون سرمایه اجتماعی و نمادین و .... در حقیقت متناظر بر وضعیت های متغیر و دگرگون شونده در سپهرِ سیاست و اقتصاد متاخر است. به این معنی که تحولات و پویایی های ناشی از امر تنوعِ شهری زمینه ظهور مفاهیم و ساختارهای اندیشگی جدیدی است که حکایت از وضعیت شهری نوین است. سرمایه اجتماعی از اوایل قرن بیست و یکم میلادی به مثابه مهمترین اکتشاف علوم انسانی در حوزه توسعه ملی و توسعه شهری مورد توجه اندیشمندان و تصمیم سازان قرار گرفته است. رابرت پوتنام اصطلاح سرمایه اجتماعی را اینچنین تعریف می کند: جنبه هایی از سازمان اجتماعی همانند شبکه ها ، هنجارها و اعتماد که همیاری و همکاری برای دسترسی به منافع متقابل را تسهیل می کند. سیر تحول و تطور الگوها و زمینه های فکری توسعه شهری شامل طیفی از انگاره های فن شناختی و مبتنی بر مدرنیزاسیون تا الگوهای مشارکتی و نظریه جدی سرمایه اجتماعی در سال های اخیر است. این تحقیق به روش توصیفی – تحلیلی و با تمرکز بر سنجشِ کیفیت و نوع سرمایه اجتماعی در دو محله اسلام آباد و شهرک کارمندان پیش می رود.